مساله آب بر سطح مریخ

 مساله آب بر سطح مریخ یکی از سوژه های مهم است‌

کشف آب درسیاره سرخ

جام جم آنلاین: خبر پیدا شدن آب در سیاره سرخ، یکی از هیجان‌انگیزترین رویدادهای علمی در سال‌های اخیر به شمار می‌رود. مریخ، سیاره سرخ فامی که در طول قرون و هزاره‌ها حس کنجکاوی بشر را برانگیخته است هنوز هم در کانون توجه دانشمندان قرار دارد.

بقیه در ادامه مطلب مشاهده شود

جام جم آنلاین: خبر پیدا شدن آب در سیاره سرخ، یکی از هیجان‌انگیزترین رویدادهای علمی در سال‌های اخیر به شمار می‌رود. مریخ، سیاره سرخ فامی که در طول قرون و هزاره‌ها حس کنجکاوی بشر را برانگیخته است هنوز هم در کانون توجه دانشمندان قرار دارد.

اگر زمانی بحث آدم کوچولوهای سبزرنگ مریخی یا انتقال حیات از مریخ به زمین مورد سوال واقع می‌شد، امروزه پرسش‌ها واقعی‌تر شده‌اند؛ اما این واقعی‌تر شدن به معنی کاهش ارزش‌های این پرسش‌ها نیست. امروز مریخ بیشترین تمرکز و هزینه کاوش‌های رباتیک را در جهان به خود اختصاص داده است.

گروهی از برترین مغزهای برجسته جهان با به کار گرفتن پیشرفته‌ترین ابزارهای فناوری سعی دارند در طول زمانی طولانی به پرسش‌های بنیادی درخصوص سیاره سرخ پاسخ دهند. پرسش‌هایی که اگرچه به نظر ارتباط مستقیم با زندگی روزمره ما روی زمین ندارد، اما آینده ما به طور جدی وابسته به پاسخ‌هایی است که به آن می‌دهیم.

مساله آب بر سطح مریخ یکی از این سوژه‌های مهم است.  تاریخچه آب‌بر مریخ به زمانی دور باز می‌گردد. وقتی اولین رصد‌های تلسکوپی از سیاره سرخ در قرن‌های 17 تا 19 صورت گرفت بسیاری از دانشمندان گمان کردند سیاره دوقلوی زمین را یافته‌اند، جایی که احتمالا میزبان حیات هوشمندی در همسایگی ماست.

رصد‌های افرادی مانند کاسینی، لاول، شپاپارالی و غیره مشخص کرد که مریخ اگر چه از نظر فیزیکی خیلی مشابه زمین نیست، اما از نظر رفتارهای مداری شباهت‌های فراوانی با زمین دارد و همین مساله باعث شد بسیاری اعتقاد پیدا کنند رشد و تحول این سیاره و حیات بر آن نیز باید به روش‌ مشابه سیاره ما صورت گرفته باشد 

در رصد‌های نخستین مشخص شد مریخ علاوه بر این‌‌که در دو نیمکره خود همانند زمین دارای دو کلاهک قطبی است، انحراف محوری مشابه زمین دارد؛ یعنی مریخ هم 4 فصل مختلف دارد، در حالی که در سیارات دیگر چنین شرایطی الزاما برقرار نیست و این شباهت اقلیمی با زمین می‌‌توانست برای محققان هیجان‌انگیز باشد.

از سوی دیگر مریخ دارای عوارض سطحی مشخصی بود که می‌شد با ابزارهای نجومی آنها را بر سطح مریخ رصد کرد این رصد‌ها نشان داد مریخ دارای دوره گردش وضعی حدود 24 ساعته‌ است و تنها چند دقیقه طولانی‌تر از زمین به‌شمار می‌رود بنابراین شبانه‌روزی مشابه شبانه‌روز زمین و 4 فصل و کلاهک‌های قطبی شیمیایی بسیار مشابه نسبت به زمین به این سیاره می‌داد و افسانه‌های متعددی نیز در پی این مشابهت فرصت بروز یافت.

یکی از معروف‌ترین این افسانه‌ها به مساله کانال‌های مریخی بازمی‌گشت. در حقیقت لغت کانال را اولین بار اخترشناسی به نام آشیاپارالی هنگام رصد مریخ به کار برد که منظورش شیارهای طولانی بر سطح سیاره بود؛ اما وقتی خبر این رصد به کشورهای انگلیسی زبان وارد شد آنها آن را به معنی کانال دست‌ساز موجودات هوشمند برداشت کردند و نظریات مختلفی درباره آنها دادند.

یکی از آنها به این موضوع برمی‌گشت که به‌دلیل تغییرات اقلیمی مریخ دریاهای خود را از دست داده و ساکنان این سیاره سرخ با حفر کانال‌هایی عظیم تصمیم به انتقال آب از کلاهک‌های مریخ به شهرهای زیرزمینی خود کرده‌‌اند. عمر این باور عمیق به وجود ساکنان مریخ چندان هم کوتاه نبود و بسیاری از دانشمندان و مردم عادی به آن باور پیدا کردند.

رشد نجوم و رشد ابزارهای علمی دقیق‌تر در این نظریه، تردیدهای جدی ایجاد کرد. بررسی‌ها نشان داد بر خلاف تصور، مریخ امروز سیاره‌ای مرده است؛ سیاره‌ای که نه نشانی از فعالیت‌های آتشفشانی بر آن دیده می‌شود نه نشانی از آب مایع بر سطح یا حتی زیر سطح و نه نشانه‌‌‌ای از هیچ‌گونه حیاتی، مریخ بار دیگر و این بار با چهره‌ای متفاوت در کانون توجه قرار داشت.

چرا سیاره‌ای که برلبه کمربند حیات منظومه شمسی قرار دارد، امروز به چنین سرنوشتی دچار شده است؟ در آغاز عصر فضا، پرسش‌های بی‌شماری پیش‌روی محققان بود، اما بیش از همه مریخ در کانون توجه بود و به همین دلیل بیشترین ماموریت‌های اکتشافی به سوی این سیاره ترتیب داده شدند.پس از چندین تلاش ناموفق یا نیمه‌موفق روس‌ها و ناسا وایکنگ‌‌ها را به مریخ اعزام کردند.

وایکنگ 1 و 2، بر مریخ فرود آمدند و توانستند نمای نزدیکی از سیاره‌ای خشک و برهوت و محیطی وحشی را پیش چشمان ما بگشایند؛ جایی که اختلاف دمای روز و شب در آن به بیش از 100 درجه سانتی‌گراد می‌رسید، سیاره‌ای که علی‌رغم ابعاد کوچک‌تری که نسبت به زمین دارد بزرگ‌ترین عوارض منظومه‌شمسی را در دل خود جای داده است. آتشفشانی خاموش که 3 برابر اورست ارتفاع دارد و دره‌ای که طول آن به اندازه طول ایالات متحده آمریکاست.

وایکنگ‌ها به دستگاه‌هایی مجهز بودند که می‌‌توانست در محل فرود، نشانه‌های حیات و آب احتمالی را پیدا کنند، اما آنها دریافتن هر گونه نشانه‌ای در این خصوص شکست خوردند. این تازه آغاز داستان کاوش مریخ بود. در کاوش‌های بعدی مشخص شد مریخ آن طورها هم که در نگاه اول به نظر می‌رسد سیاره‌ای مرده و غیرفعال نیست.

آزمایش‌های مداری نشان داد احتمالا در عرض‌های میانی مریخ و زیرسطح هنوز هم منابعی از آب یخ‌زده وجود داشته باشد، ضمن این که وجود متان بیش از حد در جو مریخ، فرض فعال  بودن آتشفشان‌های مریخ در چند هزار سال اخیر با وجود گونه‌های ابتدایی از حیات را مطرح کرد.

اوج این داستان هیجان‌انگیز به وجود آب در مریخ گره‌خورده بود. اگر شواهدی از وجود آب بر مریخ در گذشته یا حال یافت می‌شد آن گاه تصویر بهتری از تحول این سیاره به دست می‌آمد و از سوی دیگر گام‌های مهمی در راه پاسخ به معمای حیات در مریخ برداشته می‌شد.

یکی از مهم‌ترین گام‌ها در حل مساله آب را مریخ‌نوردهای دوقلوی روح و فرصت برداشتند این دو ربات کوچک با ابزارهایی که همراه داشتند در دو سوی مختلف سیاره سرخ فرود آمدند و توانستند در محل فرود خود که در دو سوی سیاره سرخ بود، نشانه‌هایی از وجود آب جاری را در آن مناطق بیابند؛ بنابراین ثابت شد که مریخ زمانی دریاهای بسیاری بر سطح خود داشته و اقلیم آن مانند امروز سخت و ناخوشایند نبوده است.

در سال‌های بعد آثاری از جریان‌های آبی موقت بر مریخ دیده شد، اما هیچ نشانه مستندی از وجود یخ آب بر مریخ و در زمان حال وجود نداشت تا این که مریخ‌نشین ققنوس خرداد ماه امسال بر عرض‌های شمالی مریخ فرود آمد. در آخرین مرحله فرود ققنوس یا فونیکس موتورهای کاهنده سرعت روشن شدند که بخشی از خاک زیر سطح موتورها را کنار زدند.

بدین ترتیب لایه‌های مدفون شده‌ای از خاک مریخ در برابر دیدگان قرار گرفت. زمانی که بازوی مکانیکی مریخ‌نشین، شروع به نمونه‌برداری از سطح کرد، در محل کاوش لکه‌های سفید رنگی مشخص شدند. این لکه‌ها بحث‌های فراوانی ایجاد کرد. این که شاید لایه‌های نمکین در این بخش وجود دارند یا این که آب یخ‌زده یافت شده است.

چند روز بعد دوربین‌های فونیکس از همان منظره تصویر گرفتند و متوجه شدند بخشی از این لکه‌های سفید ناپدید شده‌اند. به این ترتیب با توجه به فشار هوای اندکی که در مریخ وجود دارد شکی باقی نماند که این لکه‌های سفید یخ آب بوده است.

برای اولین بار بر سطح سیاره‌ای دیگر نشانه‌های واضحی از یخ آب پیدا شده است. اما این پاسخ تازه آغازگر فصل‌هایی از پرسش‌های اساسی است. اگر مریخ مرطوب بوده است، چرا به این سرعت جو و آب خود را از دست داده است؟ آیا زمانی که مریخ اقلیمی مناسب داشته، برای شکل‌گیری حیات مناسب بوده است؟ آیا ممکن است بتوان نشانه‌هایی از حیات را امروز بر مریخ یافت؟ آیا ذخیره یخ آب در قطبین مریخ برای سفرهای آینده انسان یا همانندسازی مریخ با زمین کافی است؟ اینها پرسش‌هایی است که دانشمندان برای پاسخ دادن به آن به سال‌ها وقت و میلیاردها دلار هزینه نیاز دارند، اما هر بار که به یکی از این پرسش‌ها پاسخ می‌دهند نوری بر ادامه مسیری که انسان باید آن را طی کند، خواهد افتاد.